بارهنگ گیاهی است چندساله، علفی و تا ارتفاع 70سانتی‌متر رشد می‌کند. ساقه این گیاه بیشتر ایستاده و گاهی به طرف زمین متمایل شده است، همچنین فاقد شیار بوده و به تعداد فراوان است و تقریبا در تمام نقاط ایران می‌روید. برگهای بارهنگ بیضی‌شکل و دارای دمبرگهای بلندی است که از این گیاه خارج می‌شود. این برگها 3 تا 9 رگبرگ مشخص و برجسته دارد. گل‌هایش کوچک و به‌صورت اجتماع سنبله استوانهای در انتهای ساقه قرار گرفتهاند و به رنگ سبز متمایل به قهوهای هستند. قسمت مورد استفاده گیاه، برگ و دانه آن است و دانه‌های آن کوچک، تخممرغی و به رنگ قهوهای تیره است.
تاریخچه بارهنگ
بارهنگ از دیرباز در دسترس بشر بوده و در کشاورزی مصرف میشد. رویش گونه‌های خاصی از بارهنگ، همراه با سکنی گزیدن انسان در مناطق مختلف (به‌ویژه در مستعمرات اروپایی) افزایش یافته است.
سرخپوستان آمریکای‌شمالی و مائوریهای نیوزلند، بارهنگ را رد پای مرد انگلیسی «English Mans Foot » مینامند؛ زیرا رویش آن از نواحی مربوط به مستعمره‌های انگلیسی آغاز شد.
دانه بارهنگ در تفاله مالت (که قبلا به‌عنوان کود مصرف میشد) و پشم صادر شده از انگلیس دیده شد و کاربرد آن در خوراک طیور متداول است. مخلوطی از دانه آسیاب شده بارهنگ و روغن را به‌طور موضعی برای رفع التهاب به کار میبرند. همچنین مخلوط جوشانده آن را با عسل برای درمان گلو درد مصرف می‌کنند. کاربرد دانه و کلوئید تصفیه شده بارهنگ در محصولات مسهل تجاری و عرضه شده به‌صورت فلهای متداول است.
ترکیبات مهم بارهنگ
این ترکیبات عبارت هستند از: ایریدوئید گلوکزید از جمله آکوبین (رینانتین)، موسیلاژ به میزان حدود 5/6درصد که حاوی دست‌کم
4 پلی‌ساکارید است. تاننها، کومارین ازجمله آسکولتین، فلاونوئید از جمله آپی ژنین، اسید سیلی‌سیک به میزان دست‌کم یک‌درصد و املاح روی و پتاسیم.
اثرات مهم بارهنگ
برگ بارهنگ در درمان تورم نزله‌های قسمتهای فوقانی تنفسی (به‌علت دارا بودن تانن و موسیلاژ گیاه) مؤثر است. تمام اشکال خیسانده عصاره مایع، شربت، آب برگ تازه و پاستیلهای تهیه شده از آن، مصرف می‌شود.
عصاره آبی بارهنگ در حالت سرد و عصاره مایع آن و همچنین آب برگ بارهنگ، اثرات توقف باکتریها و باکتری‌کشی را داراست؛ در حالی که دم کرده و جوشانده برگ، فاقد اثر است؛ چرا که در اثر گرما د-گلوکزید از آن شکسته شده و از عمل فعال شدن اجسام بعدی، جلوگیری می‌کند.
طریقه و میزان مصرف بارهنگ
برگ: روی 2 تا 4 گرم برگ خرد یا پودر شده، یک لیوان آب سرد ریخته و تا حد جوشیدن، حرارت دهید و بعد از آن حرارت را خاموش کنید. سپس 10دقیقه صبر کرده و محصول را صاف و میل کنید. فراورده‌های گیاهی برگ بارهنگ، بیشتر به‌صورت تی‌بگ حدود یک گرمی عرضه می‌شود و داروهای گیاهی تهیه شده از برگ، به‌صورت قطره یا شربت، به‌عنوان ضد‌سرفه و خلطآور در بازارهای جهان، در دسترس هستند.
دانه: منابع مختلف، مصرف روزانه بین 5 تا 15گرم دانه بارهنگ را توصیه کرده‌اند. دانه‌ها را داخل نصف استکان آب ریخته، مخلوط کرده و میل کنید.
مهم‌ترین اثرات گزارش شده بارهنگ: (مربوط به برگ و دانه Major Plantago) ضد‌آلزایمر، ضد‌آرتریت، ضد‌تصلب شرائین، ضد‌باکتری، ضد‌سرطان، ضد‌کرم، ضد‌شکنندگی عروق، ضد‌ادم، ضد‌التهاب، ضد‌اکسیدان، ضد‌تب، ضد‌روماتیسم، ضد‌قارچ کاندیدا، ضد‌عفونی کننده، ضد‌تومور، ضد‌سرفه، ضدزخمهای داخلی، قابض، بازکننده برونشها، ملین، مسهل، معرق، هضم‌کننده غذا، ادرارآور، خلطآور، محافظ کبد، محرک ایمنی بدن، شیرافزا، کاهش‌دهنده چربی، مقوی رحم، ترشحکننده اسیداوریک در ادرار و درمان‌کننده زخم.
عوارض جانبی
برگ و دانه در حد مصرف دارویی، همراه با عارضه نیستند.
نکات ضروری
در هنگام مصرف بارهنگ، باید مایعات به مقدار زیاد نوشید تا موسیلاژ روی سطح دانه‌ها، به خوبی بتوانند آب جذب کنند و متورم شوند و از متراکم‌شدن در معده و روده جلوگیری شود.
مصرف بارهنگ در زمان حاملگی و شیردهی توصیه نمی‌شود؛ چون روغن دانه که شباهتی به روغن خردل دارد، باعث تحریک رحم شده و با حالت مسهلی که ایجاد می‌کند ممکن است مشکل ساز شود.
ممکن است روغن این دانه باعث آلرژی، التهاب و درماتیت در بعضی افراد حساس شود.
دانه‌های بارهنگ موجود در بازار ایران مربوط به‌گونه دیگری از بارهنگ به نام Major Plantago (یا بارهنگ کبیر با نامهای مترادف
Exaltata Plantago یا Cemata Plantago) مربوط است. این‌گونه بارهنگ دارای برگهای پهن و بزرگ است که روی سطح زمین قرار گرفتهاند. در پهنگ این برگها 3 تا 11رگبرگ سراسری در طول برگ به خوبی نمایان است. گلها به‌صورت سنبله درازی روی محوری که از وسط برگها می‌روید ظاهر شده که سپس به میوه و دانه‌هایی که روی همین محور قرار دارند تبدیل می‌شوند.
قسمت مورد استفاده این گیاه، دانه، برگ و ریشه است که در طب عوام از آنها استفاده می‌شود.
گونه دیگری که ممکن است از دانه آن در ایران به‌عنوان بارهنگ استفاده شود Media Plantago است.
دانه بیشتر گونه‌های بارهنگ (Plantago) حاوی موسیلاژ بوده که در نقاط مختلف جهان مورد مصرف دارویی مشابه دارند.
طبق کتاب «گیاهان دارویی سنتی ایران» مخلوطی از دانه‌های بارهنگ، قدومه، تخم مرو و به‌دانه به نام چهارتخمه تهیه می‌شود که در طب عوام، به‌عنوان نرم‌کننده سینه و برطرف‌کننده سرفه و خارشهای گلو، مصرف می‌شود.
